Fotòs de l'article Estampar l'article Acuelh Barratz aquela fenèstra Estampar l'article Acuelh
EN REVIRANT EN ÒC EUGÈNE LE ROY…
LA LIBERTAT S'ESCRIU EN « PATOIS »

Eugène Le Roy es pas un autor de berbelujas paísanas al doç perfum del terraire. Es l'autor engatjat d'una tièra de romans que an, plan segur, per cadre lo monde paísan occitanofòn del sègle 19, mas que exprimisson amb coratge e sens paguna afectacion l'ideal filosofic que s'es fargat tot al long de sa vita. Coma lo rapèla l'istorian Richard Bordes que a menimosament estudiat lo camin de l'òme e de l'escrivan :

« Le Roy es pas un simple cronicaire de campanha, coma se definissiá el meteis, es avant tot un òme engatjat amb de las conviccions politicas radicalas, fòrtas e sincèras. Tre 1848, lo deputat de la Dordonha Ledru-Rollin milita coma Proudhon per una societat de petits proprietaris independents. Es laidonc lo principal bailejaire dels democratas socialistas e lo primièr òme politic a se revendicar del radicalisme. A sa seguida, Gambetta buta los republicans a s'apiejar sus las campanhas per bastir la Republica dels paísans. Aquò’s aquel raive que careça Le Roy dins Lo Molin del Frau per lo biais de l'istòria dels Nogaret, familha de moniers paísans, democratas et socialistas. En 1914, lo deputat Ivon Delbos que representa lo radicalisme de gaucha en Dordonha dirà, a perpaus de Le Roy : « La Republica de sos raives es una democracia de la tèrra ont los òmes menarián, al contacte d’aquela tèrra noiricièra, la vita simpla, onèsta e pura del monier Nogaret. Al culte de la natura, ajustava lo de la raison… Aquò’s de l'umanitat qu'esperava la desliurança de l'umanitat ela-mesma. Jacon lo Crocant es pas nonmàs un incendiari que fai flambar lo jaciaud de sos borrèls, aquò’s tanben un Prometeu en blosa que l’entòrcha simbolica esclaira la rota obèrta a l'esfòrç e al progrès uman ».
Avant son famós "Jacon lo Crocant "– l'istòria d’aquel jove paísan perigordin a la lucha amb la noblessa revenjaira jos la Restauracion – l'escrivan aviá laidonc dejà manifestat son engatjament per la justícia sociala dins son tot primièr roman : "Lo Molin dau Frau" paregut en fulheton dins lo jornal "l'Avenir du Périgord" d'abril a agost 1891. Un fulheton literari que tre sa parucion aviá conegut un viu succès.
I aviá fargat en lenga francesa, plan segur, maisei que dejà la lenga d'oïl s'impausava, un estile plan personal, saborosament matinat d'occitan. La brava lenga d'òc dels fièrs paísans de son enfància, venguts gràcia a el eròs de romans revirats dins de nombrós países. Gràcia a Joan-Claudi Dugros, trobaire del sègle 21 e Majoral del Felibrige – veire reportatges a quel subjècte (reportage 1, reportage 2) – "Lo Molin dau Frau" coneis, cent ans aprèp la mòrt de son autor, sa primièra revirada occitana. Ven d'èsser editada per Lo Bornat dau Perigòrd, escòla felibrenca que Eugène Le Roy el meteis fuguèt l'un dels fondators. Lo Conselh General de la Dordonha, representat per Joan Ganhaire, a sostengut aquela publicacion parier coma l'Institut Eugène Le Roy de Perigüers, presidat per Gerard Fayolle, per çò que,coma l'a dit d'un biais de remarcar concís :
"Lo libre, aquò’s la pròva qu'una lenga existís."

L'occitan a l'assaut de las bibliotècas

Aquò’s pas ren, pèrdre sa lenga. Plan segur, lo francés es una lenga subrebèla, lo rus tanben tot-parier, mas anatz dire aquò als Tchétchènes.

La lenga es la vita e un concèrt de las nacions sens occitan es tant triste qu'un paísatge sens paísans o una felibrejada sens felibres. A qué serv d'apaurir se aquò’s nonmàs dominar en estofant en catamiaula los mots faceciós e los mots doç que fan del ben coma los primièrs mots d'amor, los bresilhats per la mair, o las primièras leiçons de coratge dichas gravament per un grand pair.

Eugène Le Roy a un gròs defaut. A un nom plan francés, plan drech, un ren monarquic e pas vertadièrament fresc e lèugier. E laidonc ? Es nascut dins lo castèl d’Autafòrt lo 29 de novembre de 1836, d'un coble de vailets al servici del Baron Ange Hyacinthe Maxence de Damas de Cormaillon – vaquí un brave nom ! – ancian ministre e òme de Charlotte de Hautefort que li menèt en dòt son magnific castèl bastit sus lo del trobaire Bertrand de Born. D’aquel temps, e mai se la Revolucion francesa aviá ‘gut l'ambicion de tòrcer lo còl a las culturas regionalas, tot lo monde parlavan enquera occitan en Perigòrd. Mas l'istòria plan segur èra en marcha – lo futur recula jamai, coma l'a escrit Voutch – e que siá al nom de l'Emperi o de la Republica, los particularismes anavan dever plegar a la fin d’un sègle ubuesc, riche en guèrras sonadas « campanhas », queraque per çò que la charn a canon èra facha de paísans.

Eugène Le Roy a un autre defaut. Es diferent e jamai aquí ont òm crei. Es pas sortit del serralh mas anirà a l'escòla rurala de Autafòrt e quitament a l'escòla dels Frairs de Perigüers. Tanplan, serà pas curet e passarà pas sa vita los dos pès dins lo meteis esclòp. Vesetz puslèu :
- 1851 : a 16 ans, refusa lo seminari e se retròba garçon especièr a París e trèva los barris socialistes. La ràbia al còr, assista a la proclamacion del Segond Emperi.
- 1854 : a 18 ans, èra pas tot-parier non pas cèrtas favorable a Napoleon III, mas benlèu abramat d'aventura, s'engatja dins l'armada napoleoniana e participa a las campanhas d'Argeria puèi d'Itàlia. Degradat per causa d’indisciplina, demissiona cinq ans aprèp.
- 1870 : a 34 ans, s'engatja a la crida de Gambetta coma volontari per la guèrra contra la Prússia e tòrna, nafrat per l'annexion de l'Alsàcia e de la Lorrena.
- 1877 : a 41 ans, joslevant l'indignacion de la bona societat, marida civilament sa companha amb qui a dejà un dròlle de 3 ans, Ivon, qu’a pas fait batejar. Es revocat de l'Administracion de las Finanças onte èra estat recebut sus concors, puèi reïntegrat l'annada d'aprèp.

Eugène Leroy « patoisa » en francés e afrancesa en « patois »

Anticlerical, irreverenciós, anticonformista, sus lo tard, se bòta a escriure e a publicar. E aquò’s vèrs lo monde paísan que coneis plan, que compren e qu’aima, que tòrna, resolgudament. Sos romans se debanan en Perigòrd, dins los conhs secrets de son enfància. L'occitan, en aquela fin de sègle 19, èra considerat coma un parlar sauvatge e desconvenent e farga – que, plan segur, vòl èsser legit – una lenga a el, expressiva, inventiva, personala, que fai tota la fòrça de son òbra e fargarà son renom. E aquò’s el que, precisament dins "Lo Molin dau Frau", son tot primièr roman, la descriu lo mièlhs, aquela lenga, en utilisar per aquò la votz d'Helí Nogaret, son eròs monier :
Portrait d'Eugène Le Roy, Paul-André ENARD, Aquarelle et pastel « A perpaus d’aquel « patois », me fau dire que aquel ser, coma totjorn, los dos amics emplegavan sovent nòstre lengatge paísan. Aquò èra una costuma generala laidonc, quitament dins la bona borgesiá, de parlar lo « patois », e de ne’n far entrar de mots e quitament de las frasas dins los parlaments faits en francés. D’aquí, aquelas locucions « patoisas », aquelas tornuras de frasas translatadas de perigordin en francés que avèm l'abituda. Ne’n devriái parlar au passat, per çò que, se autres còps, cadun teniá a glòria de parlar familiarament nòstre vielh « patois », quantben de Perigòrdins l'inhòran uèi ! Quela costuma a desaparegut amb los barbichets de nòstras grandas, amb nòstres vielhs mors simples e fòrts, nòstre amor dels tèrmes peirós. Uèi, òm veu de Perigordins que aiman pas la gauça, e sabon pas lo « patois » ! Mas i a nonmàs qualques vielhs cròcs coma ieu que regretan aquelas causas. »
E contunha :
« Vaquí perqué emplegui, en escrivant en francés, de las expressions que son pas francesas, e perqué balhi a dels mots francés lor significança « patoisa ». Los ancians me comprendràn tot-parier e los que an pas complètament oblidat las costumas del país ; los autres, non, mas i pòdi ren. » E a aquela brava formula : « Que l'òm m'excusa laidonc se « patoisi » en francés e se afrancesi en « patois » ».

L’Asard es un pretèxte que pren lo bon Diu per se permenar incognitò. (Provèrbi provençal)

Joan-Claudi Dugros, nascut a Agen lo 11 d’abril de 1945, a suausament contunhat sa carrièra de cadre de banca e es vertadièrament tornat vèrs l'occitan nonmàs un còp a la retirada. S’i es laidonc balhat còrs e arma, a grand renfòrt d'estudis per non solament la compréner mas tanben l'escriure, la revirar e la parlar. Es aurá majoral del Felibrige (veire reportatges sus aquel subjècte reportage 1, reportage 2)), una reconeissença de sos pars e mai que mai un encoratjament a contunhar. Es tanben vice-president del Bornat dau Perigòrd, encargat de la lenga e de la cultura. A entre autre revirat d’òbras del romancier e contaire perigordin Claude Seignolle, reviradas aculhidas amb encantament per tots los amorós de l'occitan. De mes de temps s'es atalat a la revirada del "Moulin dau Frau" qu'a presentat al public lo 10 d’octobre 2007 al Teatre municipal de Perigüers. Un bel obratge illustrat per Francis Pralong, aqüarelista de tria, professor a la retirada e escolan d'occitan als talhièrs que Joan-Claudi Dugros baileja benevolament cada dijòus a Moissídan. Tots dos partatjan una passion desinteressada per aquel tròc de nòstra cultura e se sont associats amb estrambòrd sus aquel projècte aprèp s'èstre rencontrats a la Felibrejada de Moissídan en 2005 : « L’Asard es un pretèxte que pren lo bon Diu per se permenar incognitò. » invòca amb malícia Francis Pralong, que cita aquí un provèrbi de la partida provençala de l'Occitània.

Per çò qu’es de l'autor, a tengut a remerciar amb cortesia tots los que an permés aquela publicacion del primièr roman d'Eugène Le Roy en occitan :

« Quo es per nosautres plan esmovent, en aquela annada del centenari de la mòrt d'Eugène Le Roy, que Lo Bornat dau Perigòrd siá l'editor de la primièra revirada, dins la lenga qu'aimava tant, del "Moulin dau Frau".
Eugène Le Roy es un dels fondators del Bornat. L'a escrit (en occitan) lo 20 d’octobre 1901, qualques jorns avant la naissença oficiala que se debanèt lo 10 de novembre de 1901 a Perigüers : « Si era son pairin, la baptisariá Lo Bornat dau Perigòrd, perqué l'i aurá pro dedins de belhas valhentas per far de bon miau, mai per fissar qui lo vodriá esmanciar. »
Eugène Le Roy fai partida dels setze primièrs mantenaires. Quitarà lo Bornat en setembre de 1903 amb mai d’un de sos amics per de rasons confessionalas, que considerava qu'òm aviá enfranhut l'article 3 dels estatuts que ditz que :
« Totas discutidas visant de subjèctes de politica o de religion son rigorosament proscritas. »
E fau dire tanben que Le Roy aviá jamai acceptat qu’aquels quites estatuts fuguesson estat establits per lo canonge Josèp Roux que èra laidonc una granda personalitat del Felibrige lemosin. Quo es per nosautres un grand onor d'aver comptat Eugène Le Roy demest los fondators de nòstra escòla felibrenca.
Trobaretz dins aquel libre la revirada de l'integralitat del tèxte paregut en fulheton dins "l'Avenir de la Dordogne" d'abril a agost 1891, trobaretz endonc los passatges suprimits dins las edicions seguentas mas tanben los ajusts faits dins aquelas meteissas edicions. I trobaretz un glossari plan segur e tanben un glossari dels mots occitans utilisats per Eugène Le Roy. I avèm botat tanben las chançons citadas dins "Lo Moulin dau Frau" amb lor revirada en francés.
Tèni a remerciar plan sincèrament totas las personas que m'an ajudat dins aquel pretzfach : la Zineta e lo Peiròt Fouillaret que son estat mos informators lingüistics de basa, lo Bernat Lesfargues, mon mèstre, per son sostenh de longa e per sos consèlhs preciós, lo Joan Rigouste que a participat activament e amb rigor a l'estudi dels mots e de las expressions francesas qu'òm pòt comparar amb la lenga d'òc e recipròcament. Voldriái remerciar la Danièla, ma femna, que tempèra totjorn lo tròp lemosin.
Voldriái remerciar plan sincèrament mon confraire en Felibrige, lo Michel Samouillan, president dau Bornat, que a ‘gut lo coratge d'obrir lo venerable Bornat a una vertadièra edicion d'obratges en occitan, valent-a-dire en grafia normada, una grafia lisibla per tot lo monde, per tots los occitanistas, mas tanben per los autres, los que aprenon la lenga d'òc, çò que s’era pas jamai fait de per abans. Dempuèi Marceu Fournier, lo Bornat aviá pas conegut un parier raionament. Faliá de coratge, mercés.
Voldriái remerciar l'Institut Eugène Le Roy e son president Gerard Fayolle per l'ajuda a l'edicion que nos an portats. Mercés a Joan Ganhaire que es gràcia ad’eu qu’avèm pogut obténer tanben una ajuda del Conselh General. Sens aquelas ajudas, auriam pas pogut far aquel libre.
Francis pralongVoldriái remerciar parelhament Richard Bordes, l’especialista de Le Roy, nos l'a demostrat mai d’un còp aquesta annada, que legís e escriu l'occitan, que sap endonc de qué se parla, e mon complice Francis Pralong que, el tanben legís e escriu l'occitan e que a respondut còp sec e amb estrambòrd quand li ai demandat d'illustrar lo libre. Nous sèm coneguts lòrs de la felibrejada de Moissídan en 2005 que ne’n èra lo president del comitat d'organisacion. E aquò fuguèt una felibrejada onte la cultura occitana a ‘gut una granda plaça. Plan mercés a tots, e en rota per de novèlas aventuras. Aprèp "l'Ennemic de la mòrt", gaireben acabat, benlèu "Jacon" ? »

D'aquí enlà, tenèm-nos drechs e bien fièrs, comme se ditz en occitan.
De nostre costat, remerciam Joan-Claudi Dugros que es lo reviraire de tota la version occitana de www.albuga.info per çò que las lengas regionalas an tanben mestier d'internet per raiar.
Remerciam tanben Richard Bordes que nos a permés de citar dels extrachs de sos articles e que nos autorisa a ne’n publicar dos aquí-dejós per pus ampla informada :
- Eugène Le Roy républicain, franc-maçon, anticlérical sous la IIIème République : Un homme profondément périgourdin
- Eugène Le Roy, un écrivain méconnu

Sofia Cattoire

Points de vente

Lo Bornat dau Perigòrd 13, rue Kléber B.P. 2024
24002 PERIGUEUX Cedex
P.L.B Librairie Editions 26 place de l'Hôtel de Ville
24260 LE BUGUE
www.plb-edit.fr
Forum Espace Culture 5, 7, 9 rue de la Résistance
24100 BERGERAC
La Colline aux livres place Louis de la Bardonnie
24100 BERGERAC
Librairie Marbot 23 bd Montaigne
24000 PÉRIGUEUX
Des livres et Nous 34 rue du Président Wilson
24000 PERIGUEUX
Librairie Mandragore 21 rue Limogeanne
24000 PERIGUEUX
et dans les maisons de la presse à Piégut-Pluviers, à Nontron, à Montignac...
Copyright (c) Ferrassie-TV 2007 - 31/10/07 Fotòs | Somari