L’ART RUPÈSTRE AL SAHARA
LO DESÈRT DEL TASSILI VICTIMA DEL MIRATGE DE L’ATLANTIDA

Del printemps a l’automne 2008 lo Pòl Internacional de Preïstòria a organisat a l’auditòri del Musèu Nacional de Preïstòria de Las Aisias un cicle de conferéncia titulat « Art Rupèstre e Societats ». Un grand viatge a travèrs lo temps e l’espaci, per çò que l’art rupèstre, acaptat al fons de las cavèrnas o raionant sus d’immensas parets rocassudas, existís pertot dins lo monde, coma lo lexic de culturas oblidadas, la darrièra piada, pivelanta mas plan dificila a deschifrar.
Aprèp lo viatge al Mato Grosso, terra verge del Brasil explorada per Danís e Agheda Vilhena Vialou amb tota la delicadesa voluda, aprèp lo clacament de lenga de Benjamin Smith per nos parlar, dins lor lenga d’origina, dels Bushmen San* del Kalahari, lo mai ancian pòple totjorn vivant qu’es enquera temps d’abordar per l’etnografia e non per la postuma arqueologia, Joan-Loïc Le Quellec**, especialista de l’art preïstoric al Sahara causís, per çò qu’es d’el, de nos contar lo biais dont los Occidentals an calcat al sègle passat lors mitologias pròprias sus las parets d’abrics rocassuts del desèrt, en i veire mai que mai çò qu’avián enveja d’i veire. Un raconte dròlle e tragic que nos a esclairats sus la fòrça dels prejutjats e dels capricis de l’inconscient collectiu mas que nos a ren aprés sus las culturas del Tassili, ça que la infinidament ricas e diferentas. Aquò èra una causida del conferencièr per estimular nòstra reflexion sul nombrilisme de l’Occident e nos balhar enveja d’anar enfin al rescontre d’aquelas culturas, amb l’esperit obèrt, resolgudament.

UN PAVAT DINS LO SABLE

Coma saber avant l’escritura lo biais precís que los òmes vivián sus Tèrra ? L’art rupèstre preïstoric, mena de libre grand obèrt, nos pivèla per çò que compòrta nombrós indicis sus aquel subjècte. Mas aquò’s un lengatge chifrat, simbolic, onte, per definicion, tota causa pòt ne’n representar una autra. La tentacion d’i veire çò qu’òm a enveja d’i trobar existís. A qualques còps tocat de cimas. Aquò’s un parcors d’aquel tipe, inscrit dins l’istòria mas invisible a uèlh nud, que Joan-Loïc Le Quellec a reüssit a reconstituir, metodicament, en far pròva d’un vertadièr engenh de detectiu e beneficiant del corpús complet dels eveniments passats :
« Amb lo reculament es mai facil de revelar, al delà dels fachs, las ipotèsis pealablas ideologicas que an pogut far agre, çò-precisa. Aquò’s mai facil d’agachar çò que s’es passat fai cinquanta ans per s’apercebre fin finala, en creire far de la sciéncia, que nòstres predecessors an fait de la mitologia ».
Vaquí tota l’istòria. Arrapatz-vos, es pro complexa e se debana a diferents endrechs a l’encòp. Siatz plan atentius, ne’n seretz recompensats. Veiretz a quel punt la bocla es intelligentament boclada a la fin.

JOS LO SABLE, L’ATLANTIDA

En 1932 a Estrasborg, un jovent romantic, Carles Brenans, vai al cinemà veire « L’Atlantide », lo film de Georg Wilhem Pabst adaptat del « best-seller » de Peire Benoit. Aquel libre que a marcat tota una generacion repren lo tèma de l’Atlantida, illa misteriosa poblada d’una plan anciana civilisacion reputada engolida per los Oceans. Un mite imaginat a l’origina pel filosòf grec, Platon. Curiosament, l’Atlantida de Peire Benoit a pas naufragat jos las mars mas s’es trobada negada per los sables del Sahara. En plen desèrt, donc, la trebolanta Antinéa, reina de l’Atlantida, reten presonièrs dos oficièrs francés dont l’un arriba a s’enfugir. Tornat al prèp de son batalhon dins un fòrt d’Africa del Nòrd, lo lòctenent Saint-Avit conta coma la bèla e crudèla Antinéa li ordonèt de tuar son companhon d’arma, lo capitani Morange. L’endoman de son raconte, Saint-Avit desapareis... Aquel film que agusa la sensualitat de Brigida Helm pertòca fòrt Carles Brenans, e lo menarà vèrs lo desèrt, irrepressiblament. Malurosament causirà pas lo bon vestit.

LA PREÏSTÒRIA EN SOTANA, ÒC, EN UNIFÒRME, NON !

D’aquel temps, l’abat Breuil, lo papa de la Preïstòria mondialament reconegut es convidat a Arger per Maurici Reygasse, conservator del Musèu del Bardo, per expertisar diferentas pèças arqueologicas descobèrtas dins lo desèrt.
L’annada d’aprèp, òm retròba Carles Brenans sus l’esquina d’un dromadari al mitan dels sables car es devengut lòctenent mearista en pòsta en Africa del Nòrd. Es cargat de missions de reconeissença dins la region de Djanet, al Sud de l’Argeria. Son trabalh consistís a establir de cartas del país. Descobrís per azard de pinturas rupèstras sus las parets d’abrics naturals de la val de Wadi Djerat. Dessenha de relevats e los mèna a Maurici Reygasse, lo conservator del musèu d’Arger.
« Quin damatge que siá un militari que aja descobèrt aquels tresaurs arqueologics!.. » se pensa lo conservator de musèu. Decidís d’organisar una mission scientifica sens Carles Brenans, l’inventor de las descobèrtas, mas amb Loís-Peire Rigal, pintre academic francés, impregnat certas d’un estile mitologico-campèstre a la mòda de París, mas abilitat de per sa formacion a sasir tot motiu a man levada. Loís-Peire Rigal serà lo primièr pintre professional emplegat per far de còpias d’art rupèstre. Aquels relevats seràn publicats per Maurici Reygasse en 1935, interpretats a sa faiçon gràcia a de titres del estile :

« Grope de femnas esteatopijas*** a afinitats sud africanas ».

Susprenent en plena Africa del Nòrd. Mas, contunham...

Carles Brenans de son costat contunha a explorar lo Tassili, tot sol. Recòpia tot çò que vei amb un gredon de color. A per guide lo toareg Machar Jebrine ag Mohamed que coneis perfiechament ben lo ranvèrs.

Al meteis periòde, un autre militar que naviga dins lo meteis desèrt, lo Capitani La Rumeur, tomba sus un siti arqueologic extraordinari onte amassa nombrós vestigis qu’ofrís a l’abat Breuil, per expertisa.
L’abat Breuil decidís de mandar l’un de sos discípols sus plaça. Enric Lhote arriba a Djanet ont rencontra naturalament lo lòctenent Brenans que li explica aver trobat belcòp de pinturas e lo mèna suls sitis d’art rupèstre del Tassili que a dejà reperats.
La meteissa setmana, Carles Brenans, qu’a pas enveja d’èsser un còp de mai oblidat per l’Istòria, signa tots sos dessenhs e los manda a l’abat Breuil. L’abat decidís de los publicar, mas demanda d’en primièr a son amic preïstorian lo canonge Joan Bouyssonnie de tots los tornar dessenhar en negre e blanc...
L’abat Breuil presenta las còpias de Joan Bouyssonnie al Congrès Panafrican de 1952 e las publica en 1954, prefaciadas amb una contribucion de 154 paginas que vendràn lo tèxte fondator sus la fe del qual l’Occident se farà una idèa de l’art rupèstre al Sahara.

DE LUÈNH, ÒM SE COMPREN MENS BIEN

L’abat Breuil, nascut en 1887, ten laidonc sos 77 ans. A passat sa vita a estudiar e a far conéisser l’art de las cavèrnas e dels abrics rocassuts. Es la referéncia mondiala incontestada. Çò que joslinha Joan-Loïc le Quellec aquò’s, d’una part, que l’abat a jamai pogut anar veire el meteis las òbras del Tassili e, d’autra part, que a qualques còps separat d’imatges recampats a l’origina sus la meteissa paret. De mai, contunha lo cercaire, en lor balhant de titres, los a interpretats d’un biais tot personal :

« Viatjaire pacific armat d’un arc »
« Josefina venduda per sas sòrres »
« Un òrre diable roge viu »

Plan segur, aquò’s el que a saubut reconéisser un estile plan particular, lo de las « Testas rondas » que sembla èsser lo mai ancian del Tassili. De mai, l’abat Breuil aviá ben l’intencion d’organisar una mission al Tassili amb son discípol Enric Lhote e amb Carles Brenans, mas quel d’aquí, vertadièrament plan malastruc, morís d’una ataca juste avant. Fin finala, en 1956, Enric Lhote se’n vai sol sus plaça. Procedís a de nombrós relevats sus papier calc. L’abat Breuil e Miss Boyle avián mostrat lo camin en Africa Australa. Relevavan ensemble los contorns de las frescas sus calc puèi l’abat las metiá en color, a l’aqüarèla o a la goacha, tornat al talhièr. Enric Lhote mèna de pintres de Montmartre per l’ajudar. Preocupat per la fiseltat, causís de far botar en color los calcs sus plaça, tanlèu lo contorn relevat. Mas los artistes son confrontats a un problèma tecnic : las figuras teunhas, pauc contrastadas, sovent plan dificilas a deschifrar sus las parets. Decidisson de las banhar per las far ressortir. Quand aquò sufís pas, Enric Lhote lor demanda de traçar los contorns al carbon directament sus la paret quiti a tot netejar aprèp amb l’esponga. Tot esper de poder datar aquelas frescas preïstoricas al carbòni 14 es per consequent perdut. Aquel metòdi es estat aplicat sus de milièrs d’imatges.

VESON DE DAMAS BLANCAS PERTOT

En 1957, una exposicion d’aquels calcs pintrats titolada : « Pinturas preïstoricas al Sahara » presentada al Musèu dels Arts Decoratius a París se ganha un brave succès.
Demest las òbras presentadas i a una « Dama Blanca d’Aouanghet » descobèrta per Enric Lhote. Rapèla plan segur la famosa « Dama Blanca del Brandberg » descobèrta per l’abat Breuil en Africa del Sud. Cal legir sus quel sicut l’article passionant de Joan-Loïc Le Quellec sus son siti internet www.rupestre.fr onte la Dama Blanca se revela èsser, se òm i gaita de mai prèp, un òme negre... L’abat Breuil, el, vei dins aquela Dama Blanca una reina egipciana de la mai nauta Antiquitat arribada a la fin de çò qu’apèla la « migracion nilotica » que li auriá fait traversar dempuèi lo Nil, tota l’Africa. Explica atal la qualitat e la finesa de l’art rupèstre sud african que sauriá en pagun cas atribuir als sols Boshimans.
Quò’s aquí que Joan-Loïc Le Quellec establís lo ligam amb Antinéa, la Reina de l’Atlantida del roman de Peire Benoit.

LO MITE DE LA REINA BLANCA AL FIN FONS DE L’AFRICA NEGRA

Aquel tipe de raconte s’inscriu dins la tradicion dels « lost race tales », los contes de raças perdudas, dont l’esquèma es totjorn lo meteis : un explorator, un pauc arqueologic, partís a l’aventura dins una selva verja o un desèrt. Aquí, descobrís una raça perduda, un pòple plan ancian totjorn viu e extrèmament desvolopat. Una civilisacion blanca al mitan d’una fola de salvatges negres, en general.
Coma s’èra pas possible a l’òme blanc d’imaginar qu’una tribú negra al fin fons de l’Africa aja pogut far l’economia del passatge dels Blancs per evoluir e apréner, mai que mai, a dessenhar. Se l’òm vai mai luènh, en plen periòdi de descolonisacion talament dolorosa, òm pòt imaginar qu’inconscientament aflore dins l’esperit del pòple colonialista l’argument seguent :
Se l’Africa èra estada blanca avant d’èsser negre, la colonisacion seriá estada fin finala nonmàs un juste retorn de las causas.
D’aprèp Joan-Loïc Le Quellec, lo fach de voler a tot pèrdre veire una Dama Blanca al Brandberg puèi lo fach de ne’n descobrir una autra al Tassili tradusís l’omenatge de bona lei d’Enric Lhote a Enric Breuil. En clar, lo discípol balha la pròva necessària a la teoria del mèstre, afortissent l’ipotèsi de la migracion nilotica e denegant l’espandida de l’engenh pictural pròpri dels Boshimans :
Òc, veniá ben d’Egipte, la Dama Blanca del Brandberg, en passant l’Africa del Nord. La pròva : son emprenta, quasiment son rebat, laissat dins lo desèrt, sus la paret d’un abric rocassut del Tassili.

Enric Breuil, que benlèu se daissèt pas enganar, al fons, revèla dins lo prefaci del catalòg de l’exposition qu’Enric Lhote èra ipnotisat per l’eroïna de l’Atlantida que teniá per una deessa libiana laidonc qu’Antinéa fuguèt inspirada al romancièr Peire Benoit per Tin-Hinan, l’aujòl mitic dels toaregs...

Atal, vint-e-cinc ans aprèp la fascinacion del paubre Carles Brenans per Antinéa, eroïna de cinemà, a la recèrca de laquala se perdèt dins lo desèrt, sol e incomprés, aquò’s un autre que descobriguèt aquela reina blanca al Tassili e la menèt sus un platèu a l’abat Breuil que sens lo saber èra el tanben victime del mite de l’Atlantida dins son apròchi de l’art rupèstre dels Boshimans al fin fons de l’Africa Australa.

Per far coneissença amb aquel art, i a una solucion : lo siti internet de Joan-Loïc Le Quellec que rebofa d’imatges e d’informacions : www.rupestre.fr

E aquò’s plan reviudaire.

Sofia Cattoire

Tenèm a remerciar Joan-Loïc Le Quellec, etnològ, antropològ e preïstorian, per los documents que nos permés de publicar aicí. Es l’autor de nombrós obratges sus la Preïstòria e l’art rupèstre al Sahara accessibles sus son siti www.rupestre.fr