Un cairon de pèira gravat, tornat trobar demest las roïnas de la vièlha glèisa Sent Vincenç a Badafòl de Dordonha, vai nos permetre de dobrir una fenèstra sul territòri nomenat "Albuca" entre 481 e 751 aprèp J.C., siá a l’epòca merovingiana. Tornem-nos botar dins lo contèxte.

Aprèp aver capitat a envasir Gàllia (Alèsia, 52 abans J.C.), l’Empèri roman fuguèt a son torn bandit per las invasions de nombrós barbars que menèron a son fracatge en 476. Demest aquels envasidors, son los Francs, barbars d’origina germanica, que aguèron la darrièr mot. Fin estratèg, lor capmèstre Clovís arribèt a desviar los Alamans e los Burgondis, en tot desalotjant los Visigòts ja dins la plaça. Arribèt, en seguida, a s’estacar las bonas gràcias dels Galloromans en se convertissent al bon moment al cristianisme. En venent en l’an 496 lo primièr rei de França crestian, faguèt oblidar coma per magia son pesuc passat de barbar sanguinari pagan. Escàmbia lo grapaud de sas armas contra las famosas flors de glauja que li aurián assegurat la victòria.

D'aprèp l’istorian Loís Girard, las flors de liri serián estadas per dire la vertat, a la tota debuta, de las flors de glauja. En 507, la batalha de Vouillé opausa l’armada dels Visigòts d’Alaric II a l’armada franca. Los guerrièrs de Clovís que se tròban èsser en jos nombre son regetats dins las sanhas de la Viena desbondada. Sabent pas coma escapar a aquela trapela, aguèron laidonc una vision salutària. Una cèrvia sortida d'enlòc se botet a traversar suausament la Viena al nivèu d'un ga ribejat de grandas glaujas rossencas. La preséncia d'aquelas flors juscas a la riba revelava un passatge sus una tèrra dura que podiá èsser gasada per las armadas de Clovís. Aquel signe balhat per las glaujas de las sanhas se destacant sul cèl blau permetèt als Francs de sortir d'aquel malpàs e de batre los Visigòts. Aquela victòria fuguèt decisiva e representèt l'acte fondador del reiaume franc, que poguèt espandir son vaste territòri de Leire als Pirenèus.

ANIBÈRT, L’ANCIAN CAP MÈSTRE D’ALBUCA

Coma aquels guerrièrs francs se son enraiçats durablament sus Gàllia tota ? En s’inspirant de las tactiques de las legions romanas qu’avián vistas a l’òbra. Sus las tèrras recentament conquistadas, los Francs installan una garnison. Una tropa de cent òmes en armas, bailejada per un oficièr. Los Romans l’apelavan lo centurion, los Francs l’apelaràn lo "centenièr". Aquel cap-mèstre dispausa per noirir sos òmes d’un ressòrt territorial alentorn nommat la "centena". Aprèp èsser arribats non sens mal a fòrabandir los envasidors anteriors, los Francs an probablament volgut materializar lor victòria en installant de colonias militaras, de centenas doncas, e en realizant una novèla mesa en plaça del bornatge de las tèrras. Tala es l’analisi de Francés Michel, doctor en Istòria e Arqueologia de l'Antiquitat. La presenta dins son estudi titolat "Annibert le centenier et le domaine franc du Villadeix" paregut dins lo bulletin de la Societat istorica e arqueologica de Perigòrd – Tòm CXLIII – Annada 2016.

Vous presentam çai-dejós lo sol vestigi conegut a quel jorn d’una centena franca implantada en Perigòrd, jos la dinastia del Merovingians. Un cairon gravat d’escrituras, descriptadas per aquel cercaire que nos a transmés aquelas doas fotografias. Aquel preciós cairon es ara a Perigüers, dins las colleccions del Musèu d’Art e d’Arqueologia de Perigòrd.

ALBUCA VÒL DIRE "UNA BONA TÈRRA ARGILOSA" EN GALLÉS

Mercés als recuèlhs d’actes ancians que venon de glèisas e de monestièrs de la jove França crestiana, aprenèm que Dordonha fuguèt ocupada al sègle VI^en per tres centenas francas situadas l’una a Nontronh, l’autra a Petit Bersac e la tresena a Albuca. Nos i vaquí... Perqué Al Buga s’apelava en aquel temps Albuca ? Per çò qu'èra son nom gallés ! Los Gallés avián per abituda de nommar los endrechs en fonccion de la natura de lor tèrra, aquela condicionava la causida de las culturas. Albuca vòl dire « una tèrra argilosa e pesuga ». Una bona tèrra per las cerealas, vinhas, pasturas e pradas. Aquel nom d'Albuca fuguèt tornat préner puèi per batejar la centena que los Francs i establiguèron. Un territòri pro vaste per poder avidar, en mai de sa populacion e gràcias a ela, una colonia militària de cent òmes valides, la famosa centena, doncas. Coma òm zo sap ? De dos biais :

Dins lo cartulari de Sent Martin de Limuèlh servat dins los Annals benedictins, lo canonge Ipolit Brugière retrobèt un acte de l’an 856 que fixava los tèrmes d’una donacion. La de la Glèisa Senta Radegonda del vilatge de Milhac* atal coma dels bens de sa parròquia, a saber tots sos bastiments, tèrras, vinhas, prats, rius. Lo tot situat "in centena Albucensis", es a dire dins la centena d’Albuca. Un territòri que s’espandissiá del Nòrd al Sud de Milhac d'Aubaròcha a Limuèlh, e d'Oest en Est, de Tremolat a Siruèlh. Aquela centena merovingiana d'Albuca conteniá las parròquias de las comunas seguentas : Al Buga, Limuèlh, Paunac, Sench Avit de Vialars, Campanha, Sent Circ, Manàuria, Jornhac, Savinhac de Miramont, Flurac, Mausens e Miramont, Sent Sarnin de Relhac, Sent Feliç de Relhac, Mòrta Mar, La Dosa, Sengeirac e Milhac d'Aubaròcha.

D'un autre costat, dins las Gallia Christiana que retraçan l'istòria de la França crestiana, la "Villa Albuca" es mencionada en l’an 936, villà que designava en latin un ensemble de domanis agricòls.

* La comuna de Milhac s'apèla actualament Milhac d'Aubaròcha.

Aquò's ben jos lo nom d’Albuca que lo vilatge d'Al Buga atal coma una vintena de parròquias alentorn coneisseràn, a partir de l'an Mil, una expansion coneguda. Mercés a un coble eissut de la noblesa fondador d’una Abadiá. Aurà los plens poders sus tota l’espandida de l’anciana centena franca venguda al sègle X^en archipreirat, l’escalon territòrial intermediari entre la parròquia e lo diocèsi.

PREGAR E SE DESPOSSEDIR PER SALVAR SON ANMA

Cal se sovenir que dins un darrièr subre-saut abans sa decadéncia, l’Empiri roman èra tombat del paganisme vèrs lo cristianisme, del jorn al lendeman. Per oportunisme e pragmatisme. Mentre que las conversions al cristianisme espetavan, l’Empiri, el, riscava d’implosar, manca a ensajar d'acampar sos pòples alentorn d’un ideal comun. La religion del Dieu unic venguèt en l’an 380 religion d’Estat. Los temples politeïstas fuguèron desrocats o transformats en glèisas. Los resistents pagans fuguèron secutats o chaplats. L’Empiri roman fuguèt pas quitament salvat per son revirament espiritual de darrièra minuta. Tombèt ça que la. De tal biais que quora l'Edad Mejana comença, a la fin de l’Antiquitat, cabussada dins la descomposicion romana e la convalescéncia dels temps barbars, l’Euròpa es quitament de genolhons.

La Glèisa catolica ela, al contrari, comença a plan far son camin e per que siá pas semenada de trapelas, tòrna botar al gost del jorn una practica eiretada de drech roman. Per assuausar los mors e emplir troncs e cassetas, encoratja la practica de las "indulgéncias". En se liurant a de pelegrinatges, de mortificacions e de preguièras, o melhor enquera en balhant a la Glèisa una partida de son patrimòni, los generós fidèls pòdon arribar a escafar integralament lors pecats. La possibilitat de far de dons per s’ofrir atal una plaça al paradís vai atraire bon nombre de representants de l'amonedada Cavalariá.

DÒNA ADELAÏDA E SÉNHER GRIMOALD DE MONTINHAC, FONDADORS DE L’ABADIÁ D'AL BUGA

s dins aquel contèxt que Dòna Adelaïda e son òme Sénher Grimoald, senhoressa e senhor de Montinhac, decidiguèron de vendre, en l’an 964, los bens immòbles qu’avián a Al Buga e alentorn, a l’abat de Paunac e a sos monges. Demest los manuscrits en latin que venon de l’Abadiá Sent Marcial de Limòtges, aquel acte de venda decisiu datat de la desena annada del regne del rei Lotari fuguèt tornat trobar per l’archivista Joan-Leon Dessalles dins la bibliotèca imperiala de París. E es un grand bonur de vos ne'n poder balhar lectura aicí :

" Ieu Grimoald e Adelaïda, ma femna, alienant d'un comun consentiment, declaram, al nom de Dieu, aver vendut, d'aprèp aquel principi, a un òme apelat Guigues, abat de Paunac, monestièr de nòstre alòdi*, dins lo territòri perigòrd, dins la centena d'Al Buga, dins la ciutat apelada Albuca, e dins una autra ciutat qu'apelan Apabone, ciutat que nos es escasuda en eiretatge de nòstre cosin Basen, tot çò que i avèm e possedisson, e que sabèm nos i aparténer, manca la glèisa de Sent Sulpici. Vendèm, disèm, al susdich sentluòc, a l'abat Guigues, qu'es tanben abat de Sent Salvador o de Sent Marcial, e als monges que onoran Dieu dins lo dich convent de Paunac, lo tot atal que se compòrta en tèrras, camps, forèsts, vinhas, prats, molins, pesquièrs e lo pòrt servit per los batelièrs, çò qu'es cultivat o a cultivar, conegut o a reconéisser suls bòrds del riu Vesèra; per laquala venda, recebèm de vos lo prètz qu'ai convengut, de mon bon grat, entre nosautres e vosautres, valent-a-dire dos cents sòls d'argent, e per fin que, a partir d'aquel jorn, gaudiscatz, tengatz e possediscatz e fasiatz, en tota causa, çò que vos agradarà, sens oposicion, de la part de qual que siá, a titre de repeticion, çò que cresi pas dever èstre fach; se nosautres o pagun de nòstres eiretièrs, o tota autra persona que ne'n a la mission, s'avisava d'anar contra aquela venda, qual que siá, qu'encorre en primièr la colèra del Tot Poderós, e amb Datan e Abiron e Judàs Iscariòta, que traïguèt lo Senhor, que brusle a jamai dins l'infèrn, e çò que reclamarà, que l'obtenguèsse pas."

* De nòstre "alòdi" : Tèrra afranquida de tota servitud a l'Edad Mejana.

En aquò fasent Dòna Adelaïda e Sénher Grimoald deseiretèron en partida lors descendents. Quò es sens dobte la rason per laquala, per fin de defugir tot procès, mencion es facha en fin d’acte de la colèra del Tot Poderós que tustariá tot contestatari sacrilègi. Coma se sap que Dòna Adelaïda, en particulièr, entreteniá un desir pios en se despartir de sa brava centena d'Al Buga ? Gràcias a un manuscrit escrich a la debuta del sègle XIII^en, retrobat dins los registres de l’abadiá d'Al Buga, sus loqual se pòt legir aquò :

" La dòna que bastiguèt Al Buga aviá nom Adelaïda, e construïguèt lo convent en l'onor de Sent Marcèl (…) Balhèt aquò per causa domaniala a Dieu e a l'ostal de Sent Marcèl e de Sent Salvador, e bastiguèt lo Luc en lor onor (…)"

La mair superiora e sas monjas benedictinas que sabon que devon una fièra candèla a lor fondatritz e benfachtritz, mancan pas de celebrar sa memòria tots los ans, a la velha de la Sent-Luc :

"L’abadessa deu presentar tots los ans una candèla en membrança de l’aniversari de Dòna Adelaïda, que bastiguèt l'abadiá d'Al Buga e balhèt lo Luc, e la candèla deu bruslar, la nuech, davant Dòna Adelaïda qu'èra de Montinhac."

MOLINS DE PREGÀRIAS, MOLINS DE RIUS, L’UNION SACRADA DEL NOVÉL MILENARI !

Vaquí doncas una vintena de parròquias del Perigòrd negre tombadas entre las mans de la Glèisa aquò perfin que siá establit dins lor cap-lòc, Albuca, un convent de Benedictinas. Gràcias a aquela mesa jos clòcha, austeritat capitarà a rimar amb prosperitat. Solide, l'òrdre benedictin es rigorós. Prèga, legís e trabalha – ora, lege et labora – tala es la nòrma de Sent Benesech. Per tant l'airal d’una abadiá apara sas ovelhas. Aquela proteccion profita d’una situacion de zòna neutra. Vaquí perqué.

• Los cosinièrs, fornièrs, maselièrs e tavernièrs que apartenan al Monestièr son somés a sa sola lei.
• Los molinièrs, faures e autres òmes de l’Abadessa son desliurats de la corvada e de l'òst, es de dire dispensats de l’obligacion d’anar guerrejar jos la direccion del Senhor que, coma a daissat sos bens, a renonciat a sas prerogativas.
• Las sòrres, e amb mai de rason la priora e la sacrestana, escapan a de maridatges forçats e a de grossesas alassantas, dins l’exigéncia de masles eiretièrs.

Dempuèi lo començament d'aquel novèl mileriat d'ans, sont passadas al vele puèi a la profession quantitat de Dònas de las primièras maisons del Perigòrd. Quò es fin finala la sola carrièra que lor siá ofèrta.

Al Monestièr, a lor contacte, las monjas aprenon la portadura, la lectura e l’escritura e melhor enquera, los rudiments de la medecina per que poscan anar portar secors al monde dels vilatges.

Los jutjaments somaris, las guèrras absurdas, la violéncia conjugala e l’ignorància crassa in fine, òm pòt fòrt plan se'n passar. E quò es tanben çò que faguèt la capitada de las abadiás.

Las encorregudas sanguinàrias de las bendas de Vikings de la fin del sègle X^en trevan enquera las memòrias. Al lendeman d'aquels temps tormentats, las comunautats religiosas representan un refugi de patz. E se un trabalh alassant ne'n es lo prètz a pagar, un borroladís màger va lèu se revelar salutari. La providéncia per aquels enclavaments catolics del novèl milierat d'ans, quò es lo desvolopament fulgurant dels molins sus las ribas dels cors d'aiga. Lor fòrça idrolica va remplaçar la mòla a braç o a bestial, una transicion energetica que vai tot cambiar.

LA REVOLUTION ENERGETICA DE L'EDAD MEJANA : L’EXPANSION DELS MOLINS E LA FIN DE L’ESCLAVATGE

L’Empiri roman es demorat esclavagiste, sens recèrca de mejans de produccion alternatius. En França, le recors als esclaus èra totjorn tolerat jos las dinastias merovingianas, enquera un pauc barbaras sus los bòrds, e mai fuguèsson crestianas.

Amb la Renaissença carolingiana, una fervor aumentada balha a la Glèisa una plaça centrala dins la societat. La Glèisa met en plaça laidonc la "Trèva de Dieu". Aquela patz tend a aparar las possessions ecclesiasticas que lo nombre creis mercés a de donators nombrós preocupats d'assegurar lo salut de lor amna aprèp la mòrt.

Es atal que los molins, plaçats a l’origina jos l'autoritat dels senhors locals, càmbian de mans. Al cors de la primièra meitat del sègle XIen, de l’an 1000 a l’an 1050, dins aquel vam de pietat los molins e lors dependéncias van en massa integrar los bens de la Glèisa, siá per venda, siá per donacion.

Aquels molins utilizan l’energia cinetica de l’aiga, renovelabla e abondosa. Totas las ribas a proximitat d’autras ressorças – cerealas, cacaus, ruscas de casse, cambe, lin, lana – se provesisson de molins idrolics amb mecanismes de mai en mai elaborats e als rendaments de mai en mai nauts.

A una epòca quand l'alimentacion es constituada mai que mai de cerealas jos fòrma de pan o de farinetas, aquel progrès permetrà de noirir plan mai de gents, en tot liberant una man d'òbra que podrà cultivar de tèrras juscas alara daissadas en bosiga.

LOS MOLINS A L'EDAD MEJANA UTILIZAN ABANS L'ORA UNA ENERGIA RENOVELABLA

Los Cistercians atal coma los Benedictins van larjament participar a la propagacion d'aquela innovacion tecnologica, a travèrs Euròpa tota. Lors ensembles agricòls situats en defòra dels convents vendràn de vertadièras bòrias modèlas. Cal imaginar que lo tèrme de "molin" a aquela epòca recòbra una entitat de raibe. La venda d’un molin tala coma es detalhada dins los actes ancians comprend per lo mens : un estanh, un molin compausat de mòlas viradissas e de mòlas estadissas, un ostal per lo monièr, de granjas, d'estables e autres bastiments, una bassa cort, un vargier, una canabal (camp ont creis lo cambe), de vinhas e de prats.

Mercés a la fòrça dels molins tots los besonhs essencials que donavan tant de pena a las populacions de la Nauta Edat Mejana son satisfachs. Se pòt quitament comptar sus els per :

• mòlre lo gran entre las mòlas de pèira estadissa et viradissa per produire las farinas de las diferentas cerealas
• cachar los cacals verds per ne'n tirar l'òli utilizada per esclairar cada fogal
• reduire en podra las ruscas de casse per fabricar lo tanin necessari per ruscar las pèls
• bargar e telhar lo cambe e lo lin per separar las fibras de la barguilha e produire vestiments, lençòls, telas e còrdas
• batanar la lana teissuda dins la tèrra a parador per l'assoplir, la desgraissar e obténer una estòfa sopla e pròpia.

Mai tard al sègle XII^en, los molins de fèrre e lors gròs martèls a bascula apelats martinets, tustaràn l'enclutge siá per trissar la minièra, siá per balhar una fòrma aplatida als lingòts. Nombrosas fargas se desvoloparàn en Perigòrd gràcias a l’abondància de las jaças de susfàcia. En seguida, los molins de la rèssa e los molins de papièr faràn lor aparicion.

A la fin del sègle XIII^en, òm compta 40 000 molins d'aiga installats en França, l’equivalent de 1 200 000 trabalhadors.

TOTJORN QUILHAT MILA ANS PUS TARD !

Aquels molins providencials s’installèron naturalament e istoricament sus las ribas dels cors d’aiga que lo debit èra sufisent. Pr'aquò, nos cal rapelar que La Dotz es descrich dins lors arquius coma “un gròs riu que nais d’una font preciosa per l’abondància e la lindetat de sas aigas”. Demest aquels molins que an revolucionat l’epòca feudala compresa entre lo sègle IX^en e lo sègle XIII^en, avèm a Al Buga un subrevivent que a bravejat las annadas, precisament sus lo cors de La Dotz.

Lo Molin de la Barda, garnit suls costats de sas arquièras defensivas, emblèmaticas de l’arquitectura castrala de Perigòrd a l'Edad Mejana, èra autres còps religada al Castèl de la Barda, uèi apelat Manoir. A partir del sègle XI^en, fuguèt torn a torn molin de blat, d'òli de cacals, de ruscas e de folon.

A la fin del sègle XIX^en vendrà quitament, mercés al debit vertadièrament abondós de La Dotz, una centrala idroelectrica munida de dos poderosas turbinas que li permetràn d’esclairar tot lo vilatge de Al Buga juscas en 1907.

TOTS LOS MOLINS DE NÒSTRES CÒRS...

Laidonc qu’es venguda aquela famosa Abadiá benedictina que faguèt los bèls jorns d’Albuca a partir de l’an Mil mercés a Dòna Adelaïda ? Tocada per de nombrosas guèrras de totas menas, l’Aquitània coneguèt plan de patiments e los pensionaris de l’Abadiá de Al Buga plan d'espavents. Aquela onorabla construccion fuguèt pilhada, rasada, tornada bastir, desplaçada e in fine… enterrada.

Cal notar qu'al moment charnièra quand los uganauds se rebelleron contra las derivas de la Glèisa catolica, en se botant de practicar un comerci de las indulgéncias tan fruchós coma vergonhós, l’Abadessa del convent de Al Buga, Gabrièla du Breuil, decidiguèt de se convertir a la Religion Reformada. Barrèt sa Glèisa Sent Marcèl e faguèt bastir un Temple, que ne demòra ren levat la Plaça del Temple, ont a pus sa plaça.

Son darrièr subresaut, l’Abadiá lo viurà sus las ribas de la Vesèra ont lo convent serà restablit a l’iniciativa de Maria Catarina de Rocquart, nommada abadessa en 1677. Se considera per consequent coma la segonda fondatritz de l’Abadiá de Al Buga, aprèp l’iniciatriça Dòna Adelaïda.

Lo còp de gràcia per aquel convent tornat bastir al sègle XVIIen jos l’actual Royal Vézère vendrà lòrs de las grandas òbras que arribaràn al cors de la segonda mitat del sègle XIXen. L’axe Lemòtges-Periguërs-Cáurs traucarà tot drech Al Buga juscas a son novèl pont, pro enauçat aqueste còp per afrontar los aigats de la Vesèra. Aquels avián de per abans emportat un bocin del vièlh cementèri, plaçat, es vertat, juste al bòrd de l'aiga.

Cal rapelar que l'ancian pont de Al Buga establit a la fin de l'Edad Mejana èra estat roïnat pendent la Fronda, al mitan del sègle XVIIen. La traversada de la Vesèra se fasiá a bòrd d'un bac, arrimat a una còrda que traversada lo riu al nivèl del barri del Pòrt actual.

En 1876, per jónher la novèla carrièra de París al novèl pont de pèira, l’anciana Glèisa Sent Sulpici e son Presbitèri situats a l’Est fuguèron arrasats. Sols demòron, invisibles, lors planpès sebelits jos las tonas de gravàs e de granulats enrobats de bitum que an permés de subre-auçar la novèla Plaça de l'Ostal de la Comuna. Una crotz de pèira indica aquelas funeralhas arquitecturalas sus l'actuala parabanda.

L’esplanada ont i a uèi lo Royal Vézère fuguèt reblat dins un segond temps, a la tota fin del sègle XIX^en. Ental, quò es ela que acapta los darrièrs vestigis del convent de Dòna Adelaïda.

La Glèisa Sent Sulpici que coneissèm uèi al centre del vilatge a per sa part estada tornada bastir entre 1871 e 1876.

Se podriá dire que lo darrièr omenatge a la fondatritz de l'Abadiá d’Albuca li fuguèt tornat dins las annadas 1970, lòrs de l’obertura del famós « Caveau de Dame Adélaïde ». La discotèca del Royal Vézère atal batejada faguèt ressonbar, coma se pòt dobtar, un tot autre son de campanas. "You can ring my bell" cantava innocentament Anita Ward als primièrs jorns del discò. Un convit que faguèt segurament accelerar juscas a tard dins la nuech tots los molins de nòstres còrs.

Sofia Cattoire

Mercejam calorosament Pèire-Lucian Bertrand que nos a balhat accès à l’ensemble de sos arquius e a sas coneissenças per nos acompanhar dins nòstras recèrcas exigentas e minuciosas.

Nòta de l'autor : Se me sei estacada aicí al raconte de l'emergéncia de las abadiás e de lors molins a partir de l'an Mil, l'entieretat de l'istòria de Al Buga juscas a uèi, amb compilacion exaustiva de las sorgas e dels arquius, es de retrobar dins lo darrièr obratge de Gerard Fayolle : "Le Bugue, un village et ses historiens" publicat per Société Historique et Archéologique du Périgord e difusat per PLB Le Bugue.

Revirada en occitan : Joan-Claudi Dugros majoral del Felibrige e corrector al Collègi d’Occitania de Tolosa.