L’ART RUPÈSTRE DE LA TASSILI‑N‑AJJER

La vita dins un Sahara verd balajada per l’avançada del desèrt començada fa 7 000 ans

Tirat d'una plancha de la benda dessenhada « Tassili, una femna liura al Neolitic » signada Maadiar e Fréwé. Ed. La Boîte à Bulles.

e lo desir romanesc de descobrir la ciutat perduda de l’Atlantida jos los sables del Sahara a menat los primièrs descobreires a far non pas de la sciéncia mas ben de la mitologia, mesclant raconte imaginari e descobèrtas plan vertadièras, es pasmens possible d’associar sens las confondre la recèrca devoluda al passat e l’expression artistica de nòstres contemporanèus en situant clarament la frontièra entre aquels dos camps. Es aquel apròchi que a menat la còla del Musèu nacional de Preïstòria en associar conferéncia scientifica e sortida en session de presentacion d'una benda dessenhada.

En preambule d’una conferéncia de Jean-Loïc Le Quellec que nos a permés de començar de situir dins lo temps las gravaduras e pinturas rupèstras del Sahara central, Xavièr Davan, dit Maadiar, èra vengut presentar e dedicaçar « Tassili, una femna liura al Neolitic » illustrada per Frederica Rich, dicha Fréwé, amb còp sec la revendicacion d’una istòria inventada e non tenguda coma contar çò que s’es vertadièrament passat al moment quand las famosas « frescas del Tassili » fuguèron realizadas.

Çò que nos a permés al còp d'apreciar la qualitat de pluma e de trait de dos artistas liures e inspirats e de saborar lo plaser de ne'n saber mai sus d'òbras, preciosas evocacions d'una civilisacion,que an fait dempuèi lor descobèrta, en 1930 a pus près, l’objècte de fòrça nombrosas publicacions. De braves libres d'images, vertat, mas desprovesit de contextualisacion. Qui, quand, ont ? Lo vele se lèva. Per çò qu'es del perqué, i aurà jamais de responsa. Cadun es doncas liure de causir sa vision, sens l’impausar comme certificada.

Joan-Loïc Le Quellec, president de l’associacion dels amics de l’art rupèstre saharian (AARS), presenta l’erosion paquidèrmica de las ròcas de gres del Sahara central actual.

Paísage tassilian que a patit d'una erosion paquidèrmica - © Jean-Loïc Le Quellec

Primièra precision porgida per Joan-Loïc Le Quellec : l’apelacion « frescas del Tassili » es impròpria. Tassili es un nom comun feminin toareg que designa una mena de paísage, un tipe de platèu, amb de formacions que an sovent patit d'una erosion paquidèrmica, valent a dire que sembla a una pel d'elefant. Es doncas pas un toponim que designa un luòc particular.

Carta situant los principals fogals d’art rupèstre descobèrts dins lo Sahara central : Tasili-n-Ajjer, Mesāk, Akukas. © Jean-Loïc Le Quellec

Lo Sahara central, que a l’epòca coneissiá gaire de frontièras, se tròba uèi al Sud-Est d'Argèria, al Sud-Oèst de Libia e enclau un pichona partida de Nígèr. La Tassili ont fuguèron descobèrtas de pinturas e gravaduras rupèstras al sègle passat s’apèla en realitat la Tassili‑n‑Ajjer, coma a pogut lo determinar lo Paire Carles de Foucault dins son « Dictionnaire abrégé Touareg-Français des noms propres » publicat en 1940. (Paris Larose editor).

Los images rupèstres del Sahara central son en realitat conegudas pels Europèus dempuèi 1850, e mai se fuguèron popularizadas gràcias a l’Abat Breuil sonque un sègle mai tard. Aquela frisa cronologica dels descobreires successius es estada realizada per Joan-Loïc Le Quellec.

Lo « ont » situat, cercam ara lo « quand ». Guidats pel toareg Djebrine Masar, lo mearista Carles Brenans, a la cèrca de la brava Antineà reina de l’Atlantida, descobra d'òbras rupèstras que signala a l’Abat Breuil. Aquel, tròp vièlh per viatjar, manda son discípol Enric Lhote far sus plaça de relevats.

Los équipièrs engatjats per Enric Lhote umidifican la paret per far de relevats, e el quitament tòrna passar al carbon lo contorn de las pinturas umidificadas (fòtos tiradas de Murs d’images, per Joan Domenge Lajoux, prefaci de Joan-Loïc Le Quellec, Arles, Errance, 2012).

D'aprèp los metòdes utilizats en cavèrna per l’Abat Breuil, Enric Lhote s’esfòrça d'umidificar las figuras per mièlhs las veire. Mas la calor las a fachas secar còp sec. Alara decida, a pena trempadas, de ne'n tornar traçar los principals contorns al carbon, de los relevar sus calc puèi d’esfaçar lo carbon amb una esponga. Aquels metòdes an netejat tota possibilitat de datacion dirècta d'aquelas òbras.

Còp d'uèlh sus las nombrosas publicacions de braves libres d’images al subjèct de las frescas de la Tassili-n-Ajjer editats al sègle passat. © Jean-Loïc Le Quellec

L’exposicion al Musèu dels Arts decoratius a París, organizada per Enric Lhote en 1957, coneguèt un brave succès. Se'n seguiguèron belcòp de publicacions, totas desprovesidas de datacions.
Pendent de decennias, aquelas datacions tant esperadas demorèron fòra man. S'engulhant dins aquela dobertura, las ipotèsis las mai fantasièrosas fuguèron fondadas. Un còrpus vièlh de 5 000 ans o de 50 000 ans ? Tot èra escrit coma son contraire, dins una molonada de braves libres clafits d’images, voides de sciéncia.

Exemple de representacion de « Têtes Rondes » sus las parets rocassudas del Sahara central © Jean-Loïc Le Quellec

Aquel art fuguèt quitament balhat a de Marcians que, per biais d'autoportrachs, aurián traçat las famosas « Têtes Rondes ». A fòrça d’aproximacions e aprèp l’independéncia dels país saharians, l’esper de datar las òbras rupèstras del laberint mineral tassilian fuguèt perdut, laissant aquelas pinturas e gravaduras flotejar dins l’espaci-temps.

Gravadura d’un bufle gigant tal que podiá èsser observat dins la natura pels umans al moment del mai recent episòdi de Sahara verdejant, arribat entre 9000 e 7000 ans. © Jean-Loïc Le Quellec

Fa trente ans, enfin, l’Associacion dels amics de l’art rupèstre saharian (AARS) prenguèt ardidament lo bufle per las banas. Entrepresa d’autant mai coratjosa que se compta pas mens de 3,20 m d’una punta de bana a l’autra, per çò qu'es del bufle gigant que pasturava dins lo Sahara central al moment de son mai recent episòdi de paísatge verdejant, arribat entre 9000 e 7000 ans.

Còp d'uèlh suls documents inedits concernant la Tassili-n-Ajjer publicats per l’AARS aquelas trenta darrièras annadas. © Jean-Loïc Le Quellec

Resultat, la publicacion de 3300 paginas de documents inedits, que permeton de situar aquels images rupèstres dins lo temps. Aquels documents nos menan fa 7000 ans dins un Sahara verd, al rescontre d’un pòple pastoral e de sos tropèls.

Tirat del quasèrn documentari redigit per Paulina Rolland, conservatritz del Patrimòni al Musèu nacional de Preïstòria. Un quasèrn junt dins la benda dessenhada « Tassili, una femna liura al Neolitic » de Maadiar e Fréwé, editada per la Boîte à Bulles.

Coma l’explica Paulina Rolland, conservatritz del Patrimòni al Musèu nacional de Preïstòria, dins lo quasèrn documentari clar, cort, essencial junt dins la benda dessenhada, fa a pus prèp 10000 ans lo climat se rescaufa, çò que entraïna un retorn de las pluèjas al Sahara aprèp un long periòde secarós. De pichons lacs e de palunalha se fòrman, atal coma de cors d'aiga. De forèsts de garrics, olivièrs, figuièrs e cipressièr apareisson. D'elefants, d'ipopotams, d'antilòps, de facòcheras e d'umans arriban. Fa 5000 ans, las temperaturas baissan e las pluèjas parvenon pus a la Tassili-n-Ajjer. Lo Sahara ven un paísatge de sable e de pèira ont demòran sonque de rares oasis.

Pintura rupèstra en estile d'Iheren que evòca la vita pastorala. © Jean-Loïc Le Quellec

Lòrs del mai recent episòdi de Sahara verd arribat fa entre 9 000 e 5 000 ans, los grops umans, en tot contunhar a practicar la caça, an començat a abarir de tropèls de buòus, de cabras e de motons. Òm tròba òsses d'aquelas bèstias, vièlhs d’a pus près 7 000 ans, en escavant la tèrra del Sahara central. Son aquels pastors que an "contat" sus las parets rocassosas que los entoravan çò que escapa per definicion als arquelògs. Lors fèstas, rites, danças, cofaduras, vestits de cuèr o de fibras son atal visibles d'un biais inesperat.

Carta de reparticion de dos estils diferents d’art rupèstre presents dins lo Sahara central : l'estil Iheren e l'estil de Mesāk . © Jean-Loïc Le Quellec

Mai d'un membre de l’AARS (Ives e Cristina Gauthier, Joan-Loïc Le Quellec) son tanben arribats a definir dos estils distincts d'expression artistics en superpausant sus una meteissa cartea geografica las pinturas e gravaduras d'una part, e doas menas de rites funeraris d'autra part, a saber los monuments en corbelha e los monuments a corredor e enclaus. Resultat, dos apròchis diferents se distinguisson : l'estil Iheren situat dins la Tassili-n-Ajjer, datat de 3350 a 2700 ans AEC (abans l’èra comuna) e l'estil de Mesāk, situat sul platèu del meteis nom, datat de 4500 a 4000 ans AEC, un mai ancian doncas.

Pintura de buòus domètges d'estil Iheren descobèrta dins la Tassili-n-Ajjer. © Jean-Loïc Le Quellec

Joan-Loïc Le Quellec qualifica los autors de pinturas d'estil Iheren de la Tassili-n-Ajjer de « mèstres del dessenh » en rason de traits submilimetric pintrats sus de ròcs amb una finesa de remarcar. Per exemple, per çò qu'es dels buòus domètges « Se pòt destriar la borra sus las aurelhas, la borra sul tinhon. I a un luxe de detalhs sus aquels images qu'es vertadièrament extraordinari. »

Gravadura de buòus domètges que representan l'estil de Mesāk que se caracterisa per un doble contorn cavat, que fa ressortir lo contorn central coma en relèu.

Per çò qu'es de las gravaduras de Mesāk, es tanben fòrt particular. En plaça de far un sol contorn, ne'n an cavat dos en parallèl. Defòra, an realizat un tapatge que baissa e regulariza la paret. Dedins, an fa un poliment de la paret. Gràcias a aquel doble acapçament de la paret, dedins e defòra de las figuras, lo contorn central apareis coma en relèu.

Exemple de relevat de pinturas rupèstras imperceptiblas a uèlh nud, obtengut gràcias als esplechs numerics de tractament d’images disponibles uèi. © Jean-Loïc Le Quellec

Quelquas ofensas qu’aguèsson pogut patir las parets rocassudas de Sahara central, gràcias als novèls esplechs numerics de tractament d’image, es d'ara enavant possible de captar de causas que l’uèlh vei pas, e de las tornar posicionar sus la paret. Es çò que an entreprés Joan-Loïc Le Quellec e los membres de l’Associacion dels amics de l’art rupèstre saharian (AARS) dempuèi qualquas annadas. Lor conclusion es fòrt clara : los inventaris son de tornar far.

Cobèrta de la benda dessenhada « Tassili, una femna liura al Neolitic » de Maadiar e Fréwé e citacion tirada de Mitra-Varuna de Jòrdi Dumézil publicat en 1948. © Jean-Loïc Le Quellec

En conclusion, Joan-Loïc Le Quellec considèra que demòra belcòp a far. Aprècia qu’una BD exista d'ara endavant, de natura a tornar lançar l’interés per la Tassili-n-Ajjer e a quitament motivar belcòp de volontaris per rejúnher los rengs de l’AARS, per fin que nòstra coneissença d'aquelas òbras rupèstras contunhen de progressar. E lo cercaire de citar en conclusion son mèstre Jòrdi Dumézil, en aquels mots coma sus mesura : « Sentissiam que l’aventura valiá d’èsser correguda [...] per fin d’obténer una mena d’acomodacion e de passar d’una vista confusa e d’una interpretacion generosa a de dessenhs mai nets, mais sòbris e mai objectius. » (extrait de Mitra-Varuna, Jòrdi Dumézil, 1948)

Plancha tirada de la benda dessenhada « Tassili, una femna liura al Neolitic » de Maadiar e Fréwé, que soslinha l’importància de la preservacion de las òbras rupèstras de la Tassili-n-Ajjer, testimonhatges inesperats de la vita dels primièrs pastors del Sahara central.

Concretament, qual pòt èsser lo ròtle d’una benda dessenhada dins la realizacion d'aquela necessària refondacion ? Vaquí la responsa del cercaire Joan-Loïc Le Quellec : « Fa longtemps qu'esperavi que d'artistas s'apoderèsson aquel domèni. Mon idèa de fons, es que l’art preïstoric es evidentament interessant per los preïstorians per tornar bastir lo passat, mas es tanben de l’art. Quand òm obsèrva çò qu'avèm pogut creire primitiu al primièr agach, vesèm que son d'images d’una nauta tecnicitat. Son de grands artistas o de grandas artistas que los an realizats. E pensi qu e i a aquí quicòm que los artistas contemporanèus pòdon préner per abordar de las tematicas contemporanèas, en utilizant benlèu un bocin d'aquel ancian repertòri. Es una causa que m’interessa dins los rapòrts entre sciéncia e art. L’autra causa que m’interèssa, es que i a aquí matèria a pantais, a imaginacion, e ieu sei per lo pantais, l’imaginacion, la poesia, l’improvisacion. I a juste una condicion a mos uèlhs, es de pas far passar de pantais per de la sciéncia o lo contrari. E doncas aquí, tot m'agrada. Aculhissi vertadièrament amb grand plaser aquela mena d’aventura. »

Cobèrta de la benda dessenhada « Tassili, una femna liura al Neolitic » de Maadiar e Fréwé, montrada en session de presentacion al Musèu nacional de Preïstòria de las Àisias, a l’ocasion de la conferéncia del cercaire Joan-Loïc Le Quellec.

Alara, que nos conta aquela benda dessenhada ? En plen Sahara verd, mentre que los umans son encara de caçaires-culheires nomadas, l’idèa de semenar de granas e d’abarir de bèstias grelha dins l’esperit d’una joventa nommada Djané. I entrevei un art de melhor viure e tanben la possibilitat d’escapar a un clan patriarcal ont las femnas, que lor sòrt es a èsser engrossadas pel sol mascle dominant, an pagun drech de causir l'èsser aimat.

Plancha tirada de la benda dessenhada « Tassili, una femna liura al Neolitic » de Maadiar e Fréwé que evòca la valor d’arquius de las pinturas e gravaduras rupèstras daissadas sus las parets dels ròcs pels primièrs paísans del Sahara central.« E mai se nòtres dramas e nòstres rires son oblidats, nòstras pinturas, nòstres dessenhs cantan encara nòstras istòrias a la fàcia dels ròcs. »

Es amb un agach d'enfant que Xavièr Daban, dit Maadiar, descobriguèt las « Frescas de Tassili » dins la bibliotèca de son grand-pair. Diplomat de Sciéncias Po, agregat de geografia, professor d’istòria-geo uèi, acomplís gràcias a aquela BD lo raive de partatjar aquels tresaurs, desconeguts, oblidats, transpausant sa creacion primièra, una ficcion radiofonica, en scenari de benda dessenhada. A fisat l’illustracion a Frederica Rich, dicha Fréwé, « una joventa que viu dins la forèst e que sap observar la natura e la restituir », çò precisa. De fach, la dessenhaira arriba a establir un dialòg d’artistas a travèrs lo temps, associant sa tòca tota personala a una fòrma d'omenatge rendut als mèstres ancians.

Plancha tirada de la benda dessenhada « Tassili, una femna liura al Neolitic » de Maadiar e Fréwé ont l’autor fa parlar lo bufle gigant que agacha lo grand basculament quand a la fin los umans van colonizar tots los continents.

Lo monard drech pèrd sa borra e part a la conquèsta de la planèta entièra, adaptant sa color de pel a la fòrça dels rais del solelh. Lo bufle gigant agacha e comprend aquel basculament màger. Un moment clau polidament transcrit pel geograf, scenarista d'aquela BD, que s'engulha per l'ocasion dins la pel del bufle quitament : « Abandonatz jamai, aquò's l'aganiment que m’a agut, non pas vòstres pichons còps de baston o vòstres febles còps de punt de monard [...] Avètz pauc nombrós e en pauc de temps revelat plan de mistèris e inventat de causas estonantas. E per vosautres, ai vergonha de l'asirança que vos cava lo còr. Tant d’esperit e tant pauc de saviesa. »

Plancha tirada de la benda dessenhada « Tassili, una femna liura al Neolitic » de Maadiar e Fréwé , que mòstra lo Sahara tal que se presenta uèi : un laberinte mineral fatigat per una erosion paquidermica que balha a aquels ròcs de gres un aspècte de pel d’elefant.

En guisa de conclusion, pausem-nos aquela question : coma lo paísatge desertic del Sahara va mudar ? Vaquí la responsa ò plan sàvia de Paulina Rolland, autora del quasèrn documentari contengut dins aquela benda dessenhada : « Lo Sahara poiriá tornar verdejar gràcia al rescalfament climatic ? Es una ipotèsi que d'unes avançan, constatant que fa mai d'un milierat d’annadas, es al moment d’una fasa cauda que lo Sahara s’es cobèrt d’una abondanta vegetacion. Mas un element a mudat dempuèi lo Neolitic e càmbia las règlas del jòc climatic : l’influéncia de l’uman sus la natura a creissut juscas a la desmesura. Uèi, amb la produccion massiva de gas a efièch de sèrra, l’evolucion del climat saharian es fòrt malaisat de preveire. »

Al moment de sa venguda a Las Àisias, Maadiar, lo scenarista a tanben demostrat sos talents de dessenhaire en realizant amb soenh e originalitat una dedicaça personalizada per cadun.

Mercejam la còla del Musèu nacional de Preïstòria de Las Àisias per la presentacion en session de presentation de la benda dessenhada « Tassili, una femna liura al Neolitic » de Maadiar e Fréwé que assòcia prefaci del cercaire Joan-Loïc Le Quellec, benda dessenhada quitament e quasèrn documentari. Lo tot dobrissent la pòrta de la reflexion et del raive.
Mercejam Joan-Loïc Le Quellec, Director de recèrca emerita a l’Institut dels Mondes africans, e tanben los membres de l’AARS per lors infatigablas e apassionantas investigacions. Saludam aquela mena de rescontre entre art e sciéncia, que demòstra que l’umanitat es tanben capabla del melhor.